Doç. Dr. Gül Köksal : Kent Hakkı Çok Katmanlı Bir Kavram

Doç. Dr. GÜL KÖKSAL

Mimar

Haliç Dayanışması Gönüllüsü

Atıl alanların kamusal alanlara dönüştürülmesi, özellikle metropollerin önemli gündem maddeleri arasında. Bu alanların her zaman “tarihî” kapsamı olmasa da, kültürel ve sosyolojik değeri olabiliyor. Tarihî yapıların ya da endüstriyel mirasın kente yeni işlevlerle kazandırılması, yeniden kamusal alana dönüşmesi sürecinde sizce kritik faktörler ne? Sizin kullandığınız “kent suçları” kavramı var. Bu faaliyetler sizce ne zaman bir kent suçuna dönüşüyor?

GÜL KÖKSAL: Öncelikle kullanılmayan alanlar üzerinde durmak isterim. Atıl sıfatını biz ekliyoruz aslında. Geçmişte bir amaç doğrultusunda inşa edilen ve işlevini yerine getiren yapılar, yerleşkeler, tesisler bir süre sonra özgün işlevini yerine getiremiyor. Kullanılamaz hâle geldikleri için gündelik hayata kazandırılmaları gibi bir durumla karşı karşıya kalıyoruz. Bu anlamda önemli payı alan yerlerden biri, sanayi yerleşkeleri.

19. yüzyıldan itibaren Avrupa’da ve Türkiye’de inşa edilen sanayi yapıları, 20. yüzyılın ortalarına kadar aktif kullanılıyor. Bu yapılar, Avrupa’da özellikle 20. yüzyılın ortasından sonra çeşitli nedenlerle üretimin üçüncü dünya ülkelerinden ve Uzak Doğu’dan getirilmesi, grevlerin yapılması veya üretimin maliyetli olması gibi nedenlerle işlevsiz kalıyor. Türkiye’deki işlevsizleşme süreci 1990’lar itibarıyla İstanbul’da sıklıkla örneğini gördüğümüz gibi neoliberal kapitalist politikalarla da karşımıza çıkıyor. O alanların işletilmemesi kararı alınıyor. Bu yerleşkeler kurulduktan sonra etrafında kentleşme başlıyor, çünkü binlerce insan tam zamanlı çalışıyor. Sürekli bir hareketlilik var. İnsanlar barınma ihtiyaçlarını üretim yerine yakın, çalışma koşullarına uygun olacak şekilde kendileri inşa etmiş. Üretim yerleri kent dışında bile olsa, bir süre sonra orada kentleşme başlıyor. Etrafı böyle büyüdüğü için bir yanıyla kent merkezi oluyorlar. Sanayi yapıları, rasyonel üretim gereği maksimum faydayı ve sermaye birikimini sağlamak, artı değeri üretmek amacıyla tam zamanlı çalışıyor. Aynı zamanda ulaşım imkânlarının en elverişli olduğu yerlerde kuruluyorlar.

Buhar gücünün kullanılmaya başlamasından önce su kenarları tercih ediliyor, çünkü deniz yoluyla ulaşım yapılıyor. 19. yüzyıldan itibaren hammaddenin ve malzemenin daha kolay aktarılması için ağırlıklı olarak demiryolu bağlantısı tercih ediliyor. Tabii karayolu da etrafına ulaşıyor. Dolayısıyla bu alanlar, ulaşım ağının ortasında yer alan, özellikle 20. ve 21. yüzyılda toprak değeri çok yüksek olan bir alana dönüşüyorlar. Böylece kentleşme, nüfus yoğunluğu ve bu alanların tarihî değer kazanması söz konusu oluyor. Ayrıca emek açısından orada yaşayan, çalışan insanların kurduğu bağlar ve yaşam alanlarıyla birlikte somut olmayan değerler var.

O yaşam alanları sadece konutları değil, ibadet yapılarını, okulları vs. içeriyor. Bu alanlar işlevsiz kaldığında önemli bir potansiyel olarak karşımıza çıkıyorlar. Şunu da eklemem gerekiyor. Sanayi alanları, uzun süre kapalı kapılar ardında üretim yapılan alanlar. Bunlar, çoğu kez çevreye ve doğaya zarar veren yerler. Zehirli gazlar ortaya çıkabiliyor. Hatta özel bir peyzaj oluşuyor, anomali söz konusu oluyor, doğa dönüşüyor. İş kazaları, cinayetleri de olabiliyor. Bu alanlar, geçmişimize dönük bilgiyi taşıyan bir yer hâline geliyor. Özel mimari biçimleri olabiliyor. Bir de üretim gereği bu alanlar genellikle hacimli oluyor. Kent içinde devasa alanlar oluşuyor. Etrafta yoğun bir yapılaşma olunca birçok engele rağmen pırıl pırıl bir alana dönüşüyor.

Sıkışık kent dokusunda insanların kamusal ve açık alanlara her zaman ihtiyacı var. Hele ki pandemi süreci açık alanların ne kadar önemli olduğunu bir kere daha gösterdi. Türkiye’nin gerçeği, deprem. Bu nedenle toplanma alanlarına ihtiyaç olduğunu da biliyoruz.

1980’lerden itibaren Avrupa’da, 1990’lardan itibaren de Türkiye’de önermelerini görmeye başladığımız sanayi/endüstri mirası, endüstri arkeolojisi mirası ifadeleriyle bu alanlara bir değer atfedildiği, gündelik hayata katıldığı uygulamaları görüyoruz. Bu süreçte çeşitli kurumların ve akademik araştırmaların katkısı var. Aynı zamanda sivil hareketlerin, taban hareketlerinin de bu alanların korunmasında, yaşatılmasında emekleri ve çabaları söz konusu. Türkiye’de ve dünyada da bunun örneklerini görebiliriz. Çünkü diyorlar ki, biz yıllarca bu alanların kirini, pasını çektik. Şimdi bu alanları, ortak kullanım alanları olarak görelim. Buradan da sorunuzdaki kent suçu konusuna geçebiliriz. Aslında bunu kent hakkı üzerinden konuşmakta fayda var. 21. yüzyılda nüfusun büyük bir kesiminin, %50’den fazlasının kentlerde yaşadığını, bu oranın 2050’lerde daha yüksek bir seviyeye ulaşacağı öngörülüyor. Tarım politikalarının etkisiyle kırın dönüşmesi, kent-kır sınırının ortadan kalkması nedeniyle daha ziyade kentlerde yaşıyoruz ve bütün hayatımız burada biçimleniyor. Dolayısıyla kent, bizi de biçimlendiriyor.

Kentin sahip olduğu rutin, gündelik hayatımızı da etkiliyor. Çalışma hayatı ve özel hayat birbirinden ayrılmış durumda. Kent hakkı, kentteki bütün imkânlardan faydalanmanın ötesinde çok katmanlı bir kavram. Kentle aramızdaki ilişki ve değişim/ dönüşüm mekanizmaları bizlerin olduğu kadar yerel yönetimlerin, merkezi yönetimin, her idarecinin ve yöneticinin de sorumlulukları kapsamında. Bu ortak sorumluluklar arasında yurttaşlara, doğaya, ekosisteme, hayvanlara ilişkin yapılması gerekenler, türlerin devamı için alınması zorunlu önlemler, eşit ve adil bir çevre tasarımı, paydaşlığı ve katılımcılığı sağlama, planların ve projelerin her aşamasını takip etme, gerekli durumlarda itiraz edebilme yer alıyor.

Kent hakkı, katılımdan, dönüşümden ve mülkiyetten bağımsızdır. Kent hakkı, kentte yaşayanların, göçmenlerin, kiracıların, tüm canlıların kentteki yaşam sisteminin bir parçası olması anlamına geliyor. Bu süreçte adalet ve demokrasi kavramları öne çıkıyor. Suç, bahsettiğimiz sürecin olmadığı durumlarda karşımıza çıkıyor. Kent suçu ifadesini bir tür polisiye gibi, aktörünün belli olmamasından hareketle yeterli bulmayanlar da oluyor.

21. yüzyılda müdahalelerin ölçeği büyüdüğü için kentin ve bölgenin morfolojisini, tipolojisini, biçimini etkileyecek mega projeler yapılandırılıyor (Kanal İstanbul gibi).