Prof. Dr. Yonca Kösebay Erkan: Endüstriyel Miras, Yaşanmışlıklar, Anılar ve Değerler Bütünüdür

Somut olmayan kültürel mirasa da o zaman giriyor diyebilir miyiz? Sosyolojik bir yanı da var.

YONCA KÖSEBAY ERKAN: Mutlaka. Elimizde kalan somut örneklere bakın, içinden insanı çıkardığınız zaman bu yapıların hiçbir anlamı yok. Oradaki yaşanmışlıklar, anılar, oraya atfedilen değerlerdir önemli olan. Bu sebeptendir ki, katılımcı bir anlayışla, o yapıyı var eden, çevresinde yaşayan topluluklarla koruma yapılmalıdır. Yoksa oradaki binaya ve fiziksel kalıntılarına odaklanmak, orayı tamamıyla yaşatmak için yeterli değil. Bu nedenle konunun insanın kültürel üretimlerinin sembolü olan ve somut olmayan unsurlarla beraber bir bütün olarak ele alınması gerekir.

Siz Türkiye adına hem UNESCO’da hem de ICOMOS’ta aktifsiniz. UNESCO’nun böyle bir alt başlığı var mı? Özellikle yerel yönetimler açısından baktığımızda kritik konular nedir? Yerel yönetimler nasıl başvurabilir?

YONCA KÖSEBAY ERKAN: İsterseniz tersten giderek anlatayım. UNESCO’dan söz ettiğiniz noktada bu, evrensel bir ölçek oluyor. Hâlbuki bunun altında Avrupa ölçeğini de konuşabiliriz. Yerelde ve ulusal ölçekte de konuşabiliriz. Ulusaldan başlayıp dışarıya doğru açalım. Bizim 2863 sayılı koruma yasamız, endüstri mirasına yönelik özel bir koruma çerçevesi çizmiyor, ama 19. yüzyıldan önce inşa edilmiş yapılar yasal anlamda doğal bir koruma kalkanına sahip. Bu tarihten sonra yapılan yapılarında da mimari, estetik, tarihsel vb. sebeplerle korunması mümkün. Bu çerçeveden baktığımızda Türkiye’de de koruma altına alınmış çeşitli sanayi yapıları var. Onların yeniden kullanılmaya başladığını ve işlevli hâle getirildiğini biliyoruz.

Avrupa Komisyonu, Avrupa’nın tarihsel gelişiminde endüstrileşme döneminin önemini çok iyi anlamış ve buna yönelik özel politikalar geliştirmiş durumda. Endüstri mirasını bir kültür rotası olarak tanımlarken endüstri yapılarını oluşturan mühendislik bilgisi, teknolojik bilgi ve malzeme alışverişi gibi başlıklar etrafında çeşitli ağlar yarattığının farkında. Bu sebeple Avrupa Endüstri Mirası Rotası (www.erih.org) diye bir oluşum var. Bunun altında 2000’in üzerinde kayıtlı alan bulunuyor. Avrupa Konseyi, atıl duruma düşmüş endüstriyel yapılarını hem turizme kazandırmak hem Avrupalı kimliğinin devamlılığını sağlamak hem de yaşama, topluma kazandırmak için büyük çaba sarf ediyor. Ben de Avrupa Birliği’nin Ufuk 2020 kapsamında Marie Curie programında endüstri mirasının korunmasına yönelik bir projenin koordinatörüyüm. 6 ülkeden, 12 kurumdan, 76 araştırmacıdan oluşan projenin başlığı, “Kentsel Gelişme İçin Bir Kaynak Olarak Endüstri Mirasının Sürdürülebilir Yönetimi.” konu Bu konu, Avrupa’da güncel. Mekânsal açıdan kısıtlı alanlara sahip olan Avrupa şehirleri, atıl durumdaki alanları nasıl yeniden kazanabileceği üzerine ciddi çaba harcıyor, maddi kaynak ayırıyor ve düşünsel yatırım yapıyor.

Bu açıdan Avrupa Konseyi’nin ilgili kararlarına bakılabilir. Hatta Avrupa’dan iyi örnekler dikkate alınabilir. Bu şehirlerle kardeş şehirlik mekanizmaları kurulabilir. Endüstri üretiminde tekel fabrikaları, un fabrikaları ve otomotiv endüstrisi arasında kardeşlikler tesis edilebilir.

Biz de Avrupa’nın bir parçasıyız, uzantısıyız, ama Avrupa’daki endüstri mirasının birebir aynısına da sahip değiliz. Projemiz Ortadoğu ve Doğu Asya’daki endüstri mirasının Avrupa’yla ilişkili olarak nasıl algılandığı, nasıl korunduğu ve gelecekte nasıl yaşatılması gerektiğine de odaklanıyor. Bu açıdan da “Batı’da gelişmiş endüstri mirası”nın tanımını esnetmeyi hedefliyoruz.

UNESCO’ya gelecek olursak, UNESCO tüm insanlık tarihi için anlamı olan, üstün evrensel niteliğe sahip miras alanlarının korunmasına yönelik bir çerçeve geliştiriyor. Bunun altında da çok sayıda endüstri mirası örneği var. Hatta Dünya Miras Listesi ilk oluşturulduğunda içinde endüstri mirasının örnekleri bulunuyordu. 10 alan, ilk etapta bu liste için ilan ediliyor, bunun içinde de endüstri mirası var. Mesela Polonya’da tuz madeni yer alıyor. Endüstri mirası dediğimiz konunun oldukça kapsamlı olduğundan da bahsetmek gerekir. Çeşitli başlıklar söz konusu. Madencilik, tersane, gemi yapımı, gıda sektörü, tekstil, kimya, metroloji, deri, cam. Üretimin çeşitliliği kadar ona paralel endüstri miras alanları var.

Bu durum belediyeler için nasıl bir fırsat olabilir diye baktığımızda, atıl duruma düştüğü için bu tesislerin kentler için sorun odağı olarak algılandığını görüyoruz. Oysa buraların iyileştirilmesinin kentlere, toplumlara büyük fayda sağlayacağını görebiliyoruz. Ülkemizde yapılmayan, yapılsa iyi olur diyeceğimiz eserlerin sadece fiziksel açıdan ve ekonomik bir beklenti doğrultusunda korunması yerine onları var eden gruplarla, o alanların etrafında yaşayan insanlarla bir katılımcılık modeli kapsamında ele alınması, sahiplenilmesini ve yaşatılmasını kolaylaştıracak, bu yapıların anlamını güçlendirecek. Dolayısıyla bu koruma faaliyetlerini buradaki eski işçilerle, çalışanlarla, gönül verenleriyle birlikte yapmak gerekiyor. Bu mekânlar, onların emeğiyle, alınteriyle çalıştı, üretim yaptı. Onların varlığı, bu alanların yaşatılmasına güç katacak. Günümüzün anlayışı ve toplumun beklentisi, bu işi hep beraber kotarmak. Bu konuya hassasiyetle yaklaşmanın önemli olduğunu belirtmek isterim. Belediye başkanları ve çalışanları da aynı hassasiyete sahip olmalı.

Bu noktada güzel bir örnek vereyim. Beykoz Kundura, ülkemizden verebileceğimiz iyi bir örnek. Bu iyi örneğin de altını doldurmak lazım. Orada fabrika yapılarının mekânsal özelliklerinin veya sunduğu imkânların ötesinde özgünlüğü, fabrika olarak kullanıldığı dönemdeki hissi, ruhu yaşatacak şekilde hâlâ koruduklarını görüyoruz. Ciddi bir sözlü tarih çalışması yaptılar. Yeni açtıkları “Kundura Hafıza” adlı bir sergi var. Röportajlar yapılmış. Çalışanların hem anıları hem de objeleri özgün mekânlar içinde sergileniyor. Vurgulanması gereken noktalardan bir tanesi de bu. Buraları ranta açılabilecek geniş metrekareler olarak görmemek, oradaki kültürel varlığı ortaya çıkaracak, onu toplumla paylaşacak şekilde yaklaşımlar geliştirmek gerekiyor Avrupa Endüstri Mirası Rotası’nın yaptığı bir çalışmada Avrupa’daki endüstri mirasının %50’sinin kamu elinde olduğu anlaşılmış. Özel kurumların da katkısıyla birlikte eğitim, turizm ve kültürel amaçlı bir kullanım söz konusu olduğunda topluma dönüşünün pozitif olduğu görülüyor.

Sizin çalıştığınız alanlardan biri olan demiryolları, kültürel endüstriyel miras rotaları açısından çok önemli. Birçok şehirden geçiyor ve geçtiği şehirlerde bir hayat kuruluyor. Garlar, istasyonlar, demiryolları alanında ne tür çalışmalar yapılıyor? Bizde ve dünyada böyle bir bağlantı kurulabilir mi? Haydarpaşa’yla ilgili görüşlerinizi de öğrenmek isterim.

YONCA KÖSEBAY ERKAN: Demiryollarıyla endüstri mirası arasındaki ilişkiyi biraz açmak isterim. Çünkü o noktada kökten bir bağ var. İngiltere’de endüstrileşmenin başlamasına neden olan olay, buharlı makinelerin keşfedilmesi. Buharlı makineler, çeşitli üretim başlıkları için kullanıldı; ama endüstrileşmeyi doğuran, bunların demiryolları üzerinden limanlara aktarılması ve geniş pazarlara ulaştırılabilmiş olması. Yoksa tek başına buharlı makine, endüstrileşmeyi doğurmadı. Fabrikalara ve üretim tesislerine baktığımızda bir ulaşım ağı üzerinde olduklarını görüyoruz. Yakın zamana kadar da ağırlıklı ulaşım aracı, demiryolları ve demiryolları üzerinde bulunan limanlardı. Bu bağlamda ülkemizdeki ve yurtdışındaki tesislere demiryoluyla ilişkisi çerçevesinde bakmak lazım. Tartışma konusu olan Haydarpaşa ve Sirkeci Garları’nın içinde bulunduğu süreç de böyle ele alınmalı. Demiryolu mirasını endüstri mirasının bir alt başlığı olarak ele alacak olursak, bu mirası anlatan çok çeşitli bina, alet, efemera diyebileceğimiz yazılı çizili belge ve bunları hatırlayan, var eden geniş demiryolcu aileleri, kitleleri var. İstanbul için konuşacak olursak, bu alanlar yapay bir şekilde trensizleştirildi ve atıl duruma düşürüldü.

Bunların yeniden topluma kazandırılması ve demiryolu ulaşımına hizmet eder hâle getirilmesi de önemli. Çünkü her iki tren garının da toplumsal kimliğimizde derin izleri var. Bu duruma sadece duygusal bakış açısıyla bakamayız. Kentler, dinamik mekânsal organizmalar.

Demiryollarının kendileri de dinamik sistemler. Bunların değişmesi kaçınılmaz. Ayrıca bu istasyon alanları, kent için çok önemli, merkez noktalar. O yüzden demiryolu bağlantısının bu alanlardan koparılmaması gerekiyor. Demiryolu güzergâhı üzerindeki istasyonlarla bir ağ ilişkisi içerisinde olduğu unutulmamalı. Bunlar tekil tekil yapılar değil. Bir sistemi var eden yapılar topluluğu. Bu yüzden bir bütün olarak korunmalılar. Bir lokomotif deposu, işçi barakası ya da lojman yapıları, yolcu binaları kadar önemli. Hatta demiryolu mirasının parçası kabul edilen rayların yönünü değiştirmeye yarayan bir makas, bir su deposu, küllerin depolandığı çukurlar dahi bizim geçmişi daha iyi anlamımıza yardımcı olan unsurlar. Bunları bir bütün olarak koruyarak toplumla buluşturacak çözümler bulunmalı. Ayrıca bu alanların kamusal kullanımda kalması da önemli. Endüstri mirasının belli şahıslara ve gruplara ayrıcalıklı olarak sunulması arzu edilen bir şey değil. Toplumun geniş kitlelerinin bu alanlardan yararlanması çok önemli.

Atıl durumdaki endüstri alanlarının yeniden kullanılması konusuna giderek artan bir ilgi olduğunu görüyorum. Bu açıdan çok seviniyorum, ama bu fırsatları da doğru kullanmak gerektiğini düşünüyorum. Haydarpaşa örneğinde 20 yıl kaybettik. O alan, 20 yıldır boşuna kullanım dışı. Toplum için büyük bir kazanım olabilecekken 20 yıldır bundan mahrum durumdayız. Hem çevresel koruma hem kültürel mirasın korunması açısından bizlere büyük bir sorumluluk düşüyor. Ama akademisyenler bunu tek başlarına başaramıyor. Burada itici güç; uygulayıcılar, karar vericiler, yerel yönetimler, merkezi yönetim. Bu açıdan bilimi dışarıda bırakmadan toplumun kültürel ihtiyaçlarını gözeten çözümler üretilmeli, endüstri mirasını kentsel gelişme için kaynak olarak gören çözümlere yönelik araştırmalar yapılmalı. Gelecekte daha kaliteli ortamlarda yaşamak, çocuklarımızı daha kaliteli ortamlarda büyütebilmek için insan odaklı, insanın kültürel gelişimini önceleyen bütüncül yaklaşımları bugünden geliştirmek gerekiyor.